4 αφίσες για τον πόλεμο του 1940 – Διάφοροι καλλιτέχνες

Τέχνη στο ξέσπασμα του πολέμου

Οι 4 αφίσες για τον πόλεμο του 1940 απεικονίζουν θέματα εμπνευσμένα από τον αγώνα των Ελλήνων στα βουνά της Αλβανίας, αλλά και την αφοσίωση όσων έμειναν πίσω.

Φιλοτεχνήθηκαν το 1940, λίγο μετά την κήρυξη του πολέμου, έπειτα από σχετική εισήγηση στην ελληνική κυβέρνηση του χαράκτη Γιάννη Κεφαλληνού, που εκείνη την περίοδο διηύθυνε το Εργαστήριο Χαρακτικής της Ανώτατης Σχολής Καλών Τεχνών της Αθήνας.

Δημιουργοί τους είναι οι μετέπειτα σημαντικοί καλλιτέχνες Κώστας Γραμματόπουλος, Βάσω Κατράκη και Α. Τάσσος, που τότε ακόμα φοιτούσαν στην Ανώτατη Σχολή Καλών Τεχνών και επιλέχθηκαν για τη συγκεκριμένη ανάθεση.

Ο κύριος στόχος που κλήθηκαν να πετύχουν οι 3 δημιουργοί μέσα από τις αφίσες ήταν η τόνωση του εθνικού φρονήματος του λαού.

Οι 4 ιστορικές αφίσες

• Κώστας Γραμματόπουλος, Οι ηρωίδες του 1940
  Στην 1η αφίσα του, ο Κώστας Γραμματόπουλος απεικονίζει μια ομάδα γυναικών να μεταφέρουν εφόδια για τους στρατιώτες στις απότομες πλαγιές της Πίνδου, ενώ στο βάθος διακρίνονται λάμψεις από τις εκρήξεις της μάχης. Με τον τρόπο αυτό, επιχείρησε να αναδείξει τον καθοριστικό ρόλο των γυναικών κατά τη διάρκεια του πολέμου.

• Κώστας Γραμματόπουλος, Έλα να τα πάρης
  Στη 2η αφίσα του Κώστα Γραμματόπουλου απεικονίζεται ένας στρατιώτης που στέκεται σε στάση επίθεσης, με το όπλο του στα χέρια.
  
  
• Βάσω Κατράκη, Για τους στρατιώτες
  Η αφίσα απεικονίζει μια νεαρή γυναίκα που πλέκει ρούχα για να κρατήσει ζεστούς τους στρατιώτες στα βουνά. Η Βάσω Κατράκη θέλησε να εξυμνήσει την αφοσίωση των γυναικών που, αν και μακριά από το μέτωπο, εργάστηκαν με ό,τι μέσο διέθεταν για να ενισχύσουν τον Αγώνα.
  
  
• Α. Τάσσος, Έδωσες εσύ;
  Στην αφίσα του Α. Τάσσου, ένας στρατιώτης δείχνει προς το μέρος του κοινού και ρωτά «Έδωσες ΕΣΥ;». Με την αμεσότητά της, η αφίσα παροτρύνει την οικονομική ενίσχυση του ελληνικού στρατού και του αγώνα ενάντια στους κατακτητές

Οι 4 αφίσες τυπώθηκαν σε 10.000 αντίτυπα. Παρουσιάζουν ιδιαίτερο ενδιαφέρον για τους συμβολισμούς τους και αποτελούν σημαντικά τεκμήρια ενός κορυφαίου γεγονότος της σύγχρονης ιστορίας. Παράλληλα, έχουν ξεχωριστή αξία καθώς πρόκειται για πρώιμα δείγματα δουλειάς 3 σπουδαίων εκπροσώπων της νεοελληνικής τέχνης.

Ο Κώστας Γραμματόπουλος (1916-2003) γεννήθηκε στην Αθήνα. Το 1934 έγινε δεκτός στην Ανώτατη Σχολή Καλών Τεχνών, όπου σπούδασε:

• Ζωγραφική, με δάσκαλο τον Ουμβέρτο Αργυρό.
• Χαρακτική, με δάσκαλο τον Γιάννη Κεφαλληνό.

Το 1954 εγκαταστάθηκε στο Παρίσι με κρατική υποτροφία για να συνεχίσει τις σπουδές του στη χαρακτική και τις γραφικές τέχνες. Φοίτησε στις École des Beaux Arts, École Estienne και École d’Arts et Métiers.

Επέστρεψε στην Αθήνα το 1959. Την ίδια χρονιά έγινε καθηγητής στην Ανώτατη Σχολή Καλών Τεχνών, στην έδρα της Χαρακτικής, όπου και δίδαξε μέχρι το 1985.

Αγαπημένα θέματα και τεχνοτροπία

Στα χαρακτικά του ο Γραμματόπουλος άντλησε τα θέματά του από το ελληνικό τοπίο, το φως, τη θάλασσα και την αρχαιοελληνική μυθολογία. Συχνή στα έργα του είναι η παρουσία αιθέριων γυναικείων μορφών. Ο καλλιτέχνης συνδύαζε τα θέματα αυτά με ιδεαλιστικές και υπερρεαλιστικές φόρμες. Γι’ αυτό, οι συνθέσεις του αποπνέουν μια ονειρική και ποιητική διάσταση.

Τη δεκαετία του 1950, ο Κώστας Γραμματόπουλος στράφηκε στη δημιουργία έγχρωμων ξυλογραφιών μεγάλων διαστάσεων με χρήση απλής σανίδας.

Η απλή σανίδα διατηρεί την υφή του ξύλου και είναι πιο μαλακή, γι’ αυτό δουλεύεται ευκολότερα. Έτσι, τα αποτελέσματα είναι εντυπωσιακά ακόμα και σε έργα μεγάλων διαστάσεων.

Παράλληλα, ο Γραμματόπουλος ασχολήθηκε με τη ζωγραφική και φιλοτέχνησε ελαιογραφίες που συνομιλούν με τα χαρακτικά του.

Χρωματικές καινοτομίες

Στα έργα του Γραμματόπουλου κυριαρχούν το γαλάζιο, το γκρι και οι γήινοι τόνοι. Ωστόσο, αυτό που τα κάνει να ξεχωρίζουν είναι η χρήση του λευκού.

Για πρώτη φορά στην ξυλογραφία, ο Γραμματόπουλος χρησιμοποίησε το λευκό αυτούσιο και όχι αναμεμειγμένο με άλλα χρώματα, όπως συνηθιζόταν έως τότε στην Ελλάδα και την Ευρώπη.

Με τον τρόπο αυτό, ο καλλιτέχνης αποτύπωνε το εκτυφλωτικό ελληνικό φως, άλλοτε ως διαθλαστικό πεδίο και άλλοτε ως δέσμες φωτός.

«Αλφαβητάριο – Τα καλά παιδιά»

Εκτός από τη χαρακτική και τη ζωγραφική, ο Κώστας Γραμματόπουλος ασχολήθηκε με την εικονογράφηση παιδικών βιβλίων.

Το 1949 ανέλαβε να εικονογραφήσει το εμβληματικό «Αλφαβητάριο – Τα καλά παιδιά» του Οργανισμού Εκδόσεως Διδακτικών Βιβλίων, για το οποίο κέρδισε το 1ο βραβείο στη Διεθνή Έκθεση Διδακτικού Βιβλίου στο Λέκεν του Βελγίου.

Συνολικά, εικονογράφησε πάνω από 100 βιβλία. Ανάμεσά τους ήταν βιβλία της Πηνελόπης Δέλτα, του Παντελή Πρεβελάκη και του Νικηφόρου Βρετάκου, αλλά και αρκετά τεύχη από τα δημοφιλή «Κλασσικά Εικονογραφημένα».

Ένας καταξιωμένος δημιουργός

Ο Κώστας Γραμματόπουλος υπήρξε ένας από τους τελευταίους κορυφαίους καλλιτέχνες της Γενιάς του ’30.

Παρουσίασε το έργο του σε πολυάριθμες ατομικές και ομαδικές εκθέσεις σε γνωστές γκαλερί στην Ελλάδα και το εξωτερικό, καθώς και σε διεθνείς διοργανώσεις.

Το 1967 διακρίθηκε με το 1ο βραβείο στην Biennale της Βενετίας, ενώ το 1974 έλαβε το χρυσό μετάλλιο στη Biennale της Φλωρεντίας. Την ίδια χρονιά, φιλοτέχνησε το Εθνόσημο της Δημοκρατίας.

Λίγα λόγια για τη ζωή της

Η Βάσω Κατράκη (1914-1988) γεννήθηκε στο Αιτωλικό Αιτωλοακαρνανίας. Σε μικρή ηλικία έδειξε ενδιαφέρον για την τέχνη.

Από το 1936 έως το 1940 σπούδασε στην Ανωτάτη Σχολή Καλών Τεχνών:

• Ζωγραφική, με τον σημαντικό ζωγράφο Κωνσταντίνο Παρθένη.
• Χαρακτική, με τον διακεκριμένο χαράκτη Γιάννη Κεφαλληνό.

Στην Κατοχή οργανώθηκε στην ΕΠΟΝ και αντιστάθηκε στη φασιστική εισβολή. Ήταν επίσης μέλος του ΕΑΜ Καλλιτεχνών.

Στη δικτατορία εξορίστηκε στη Γυάρο. Εκεί, ζωγράφιζε πάνω σε βότσαλα με μαύρο μαρκαδόρο.

Μετά τη μεταπολίτευση, αφοσιώθηκε στην τέχνη.

Εικαστικές επιρροές

Η φοίτησή της στο Εργαστήριο του Γιάννη Κεφαλληνού την οδήγησε να ασχοληθεί αποκλειστικά με τη χαρακτική. Από αυτό το εργαστήριο προήλθε η πρώτη γενιά Ελλήνων χαρακτών που διαμόρφωσαν τη φυσιογνωμία της χαρακτικής στην Ελλάδα: ο Κώστας Γραμματόπουλος, ο Τάσσος (Αλεβίζος), ο Γιάννης Μόραλης.

Η Βάσω Κατράκη κατόρθωσε αργότερα να δημιουργήσει το δικό της καθαρά προσωπικό και αναγνωρίσιμο ύφος. Σε πολλά χαρακτικά της υπάρχουν επιρροές από την αισθητική των μελανόμορφων αγγείων.

Αγαπημένα θέματα

Τα πρώτα της έργα ήταν εμπνευσμένα από την ήρεμη ζωή στο Αιτωλικό. Αργότερα, η ανθρώπινη μορφή έγινε το βασικό της θέμα. Τα χαρακτικά της απέκτησαν κοινωνικό περιεχόμενο και ασκούσαν άμεση ή λιγότερο εμφανή κοινωνική κριτική.

Η θεματολογία της διακρίνεται σε διάφορες ενότητες:

• Ίκαροι και άλογα.
• Άνθρωποι και κορμοί που γίνονται ένα.
• Μορφές που εξυψώνονται σε σύμβολα.

Εκτός από το συναισθηματικό στοιχείο, στα έργα της Βάσως Κατράκη κυριαρχούν και οι βιωματικές καταστάσεις:

• Συμβολικά θέματα με έντονη διαμαρτυρία.
• Μνήμες από τα δραματικά ιστορικά γεγονότα της Κατοχής, της Αντίστασης, του Εμφυλίου Πολέμου, της εξορίας, της δικτατορίας.

Από ξύλο και πέτρα

Στο ξεκίνημά της ασχολήθηκε με την ξυλογραφία. Όμως, από το 1950 και μετά αφοσιώθηκε σε ένα νέο υλικό, τον ψαμμίτη λίθο. Είναι ένα πέτρωμα που σχηματίζεται από κόκκους άμμου συγκολλημένους μεταξύ τους.

Η τεχνική της ήταν πολύ απλή. Αφαιρούσε το υλικό γύρω από τις μορφές που ήθελε να απεικονίσει, ώστε αυτές να εμφανίζονται μαύρες στο τύπωμα. Τόνιζε τον όγκο τους με λίγες χαράξεις στην επιφάνειά τους.

Η ίδια είχε πει: «Στην περιπλάνηση των αναζητήσεών μου για το υλικό που θα πλήρωνε τις εκφραστικές μου ανάγκες, στάθηκα στον ψαμμίτη λίθο, που με την αδρή του επιφάνεια και την αδιερεύνητη περιοχή του, μου άνοιγε τον δρόμο στα μεγάλα σχήματα και στην πλατιά και ελεύθερη χειρονομία. Με σκληρές εγκοπές, με σκληρά γδαρσίματα, με απότομα ή ελαφρά περάσματα από τα μαύρα στα άσπρα και αντίθετα, προσπαθώ να κατακτήσω την γλώσσα του άγνωστου αυτού υλικού».

Μια καταξιωμένη δημιουργός

Το 1955, μετά από πειραματισμούς, η Κατράκη παρουσίασε στην Αίθουσα Ζαχαρίου στην Αθήνα μια σειρά έργων με τίτλο «Χαρακτική σε πέτρα». Εικαστικοί και κοινό τα υποδέχτηκαν ως μια ενδιαφέρουσα και πρωτότυπη πρόταση.

Το 1966 έλαβε το Διεθνές βραβείο λιθογραφίας Ταμαρίντ στην Μπιενάλε της Βενετίας.

Το 1976 έλαβε το πρώτο βραβείο Intergrafik στη διεθνή έκθεση χαρακτικής στο Ανατολικό Βερολίνο.

18 χρόνια μετά τον θάνατό της, το 2006, ανεγέρθηκε στο Αιτωλικό, τη γενέτειρά της, το Μουσείο Βάσως Κατράκη - Κέντρο Χαρακτικών Τεχνών. Εκεί στεγάζονται περίπου 700 έργα της.

Λίγα λόγια για τη ζωή του

Ο Α. Τάσσος (Αναστάσιος Αλεβίζος, 1914-1985) γεννήθηκε στη Λευκοχώρα Μεσσηνίας.
Σπούδασε στην Ανωτάτη Σχολή Καλών Τεχνών (1930-1939):

• Ζωγραφική, με δασκάλους τον Θωμά Θωμόπουλο, τον Ουμβέρτο Αργυρό και τον Κωνσταντίνο Παρθένη.
• Χαρακτική, με τον Γιάννη Κεφαλληνό, του οποίου υπήρξε από τους πρώτους σπουδαστές.

Στην Κατοχή ήταν μέλος του ΕΑΜ Καλλιτεχνών. Σχεδίασε αφίσες και συμμετείχε στην εικονογράφηση αντιστασιακών λευκωμάτων.

Εκτός από τη χαρακτική ασχολήθηκε εκτενώς, και με μεγάλη επιτυχία, με τις γραφικές τέχνες.

Εικαστικές επιρροές

Οι βασικοί σταθμοί στην πορεία του Τάσσου και τη διαμόρφωση της δημιουργικής του γλώσσας ήταν:

Η γνωριμία του με τον Δημήτρη Γαλάνη, θεμελιωτή της ελληνικής χαρακτικής. Αφορμή ήταν η έκθεση του Γαλάνη στο Ιλίου Μέλαθρον στην Αθήνα το 1928.

Η μαθητεία του κοντά στον κορυφαίο χαράκτη και διευθυντή της Σχολής Καλών Τεχνών Γιάννη Κεφαλληνό. Το εργαστήριο του Κεφαλληνού ήταν το φυτώριο της πρώτης γενιάς σημαντικών Ελλήνων χαρακτών.

Η θητεία του ως καλλιτεχνικού συμβούλου στο Εργοστάσιο Γραφικών Τεχνών Ασπιώτη-ΕΛΚΑ από το 1948 έως τον θάνατό του το 1985.

Αρχικά, τα σχέδιά του έφεραν την επιρροή του εξπρεσιονισμού. Όταν γνώρισε το έργο του Γαλάνη, ωστόσο, επηρεάστηκε βαθιά από την οπτική του.

Αγαπημένα θέματα

Αρχικά, ο Τάσσος άντλησε θέματα από το ελληνικό τοπίο και την ιδιότυπη φύση του. Παράλληλα, ασχολήθηκε με τη ζωή της πόλης. Κοινός παρονομαστής στο έργο του, όμως, παρέμεινε πάντα το στοιχείο της κοινωνικής ευαισθησίας.

Με την τεχνική της έγχρωμης ξυλογραφίας, προσανατολίστηκε στην απόδοση της ελληνικής υπαίθρου. Σε αυτό το πλαίσιο, εστίασε ιδιαίτερα στη γενέτειρά του, τη Μεσσηνία, και τους ανθρώπους της.

Μετά το 1960, ο χαράκτης στράφηκε στις μεγάλες, αυστηρές συνθέσεις με συμβολικές μορφές. Δημιούργησε σειρές συμβολικών και μνημειακών έργων σε 2 περιόδους (Άσπρο-Μαύρο και Άσπρο-Μαύρο 2). Σε αυτήν τη φάση, ασχολήθηκε με:

• Θέματα με έντονο το στοιχείο της κοινωνικής διαμαρτυρίας.
• Εικαστική καταγραφή γεγονότων της πολιτικής ζωής στην Ελλάδα και την Κύπρο.

Από τη χαρακτική στις γραφικές τέχνες

Κατά την καλλιτεχνική του πορεία, ο Τάσσος επιδόθηκε ολοκληρωτικά στη χαρακτική και ειδικά στην ξυλογραφία.

Μετά το 1950 και για περίπου μία δεκαετία, εγκατέλειψε την τεχνική της ασπρόμαυρης ξυλογραφίας και άρχισε να χρησιμοποιεί χρώμα στα χαρακτικά του. Αργότερα, επέστρεψε στην τεχνοτροπία που τον καθιέρωσε, με βασικά χαρακτηριστικά:

• Μελετημένες μορφές.
• Αφαιρετικά στοιχεία.
• Βαθιές επιρροές από τη βυζαντινή αγιογραφία.

Ο Τάσσος κατόρθωσε να συνδυάσει με αξιοθαύμαστο τρόπο τη χαρακτική και την ενασχόληση με τις γραφικές τέχνες. Η ξυλογραφία έπαιξε καθοριστικό ρόλο και στην πορεία του στις εικονογραφήσεις. Το 1936, μάλιστα, ο Ζαχαρίας Παπαντωνίου είχε πει για τον Τάσσο ότι προοριζόταν για να εικονογραφεί βιβλία.

Ο Τάσσος φιλοτέχνησε:

• Εικονογραφήσεις βιβλίων και λευκωμάτων.
• Αφίσες και έντυπα.
• Γραμματόσημα για την Ελλάδα και την Κύπρο.

Ένας καταξιωμένος δημιουργός

Ο Τάσσος θεωρείται ένας από τους κορυφαίους Έλληνες χαράκτες της μεταπολεμικής περιόδου.

Από το 1954, συνεργάστηκε με τα Ελληνικά Ταχυδρομεία για τον σχεδιασμό γραμματοσήμων. Διέκοψε τη συνεργασία το 1967, μόλις επιβλήθηκε η δικτατορία.

Σχεδίασε, ωστόσο, όλα τα γραμματόσημα της Κυπριακής Δημοκρατίας από το 1962 έως τον θάνατό του το 1985.

Με εξαίρεση την περίοδο της δικτατορίας, ο Τάσσος πραγματοποίησε σημαντικές ατομικές εκθέσεις. Κορυφαία ήταν η έκθεση στην Εθνική Πινακοθήκη το 1975, που προσέλκυσε πολλούς επισκέπτες.

Η Εθνική Πινακοθήκη τίμησε τον καλλιτέχνη και με μια μεγάλη αναδρομική έκθεση το 1987. Σήμερα διαθέτει την πληρέστερη συλλογή έργων του.

Οι καλλιτέχνες στη Συλλογή Έργων Τέχνης της Alpha Bank

Στη Συλλογή Έργων Τέχνης της Alpha Bank περιλαμβάνονται επίσης μεταγενέστερα έργα των δημιουργών, όπως:

• Α. Τάσσος, Μεσημέρι
• Βάσω Κατράκη, Ψαράδικη φαμέλια

Στα έργα αυτά, το προσωπικό ιδίωμά τους έχει πλέον διαμορφωθεί πλήρως.

Συμμετοχή σε εκθέσεις

Οι 4 αφίσες για τον πόλεμο του 1940 έχουν παρουσιαστεί στις ομαδικές εκθέσεις:

• Ελληνικές Αφίσες, που περιόδευσε στην Ελλάδα το 2008-2009.
• Εικαστικές Τέχνες και Αντίσταση, που πραγματοποιήθηκε στο Κέντρο Τεχνών του Πάρκου Ελευθερίας από 29.10.2014 έως 30.11.2014.
• Έλληνες εχάραξαν, που περιόδευσε στην Πελοπόννησο το 2000-2001.
• Εικαστικές Τέχνες και Αντίσταση, που πραγματοποιήθηκε στην Αγορά Αργύρη στην Πάτρα από 06.04.2014 έως 07.05.2015.

Επίσης, η αφίσα Έδωσες εσύ; του Α. Τάσσου έχει παρουσιαστεί στην ατομική έκθεση:

• Α. Τάσσος 1914-1985, που πραγματοποιήθηκε στο Μουσείο Μπενάκη της οδού Πειραιώς από 30.11.2015 έως 31.01.2016.

Ενδεικτικές βιβλιογραφικές αναφορές

Οι 4 αφίσες για τον πόλεμο του 1940 αναφέρονται ενδεικτικά στα βιβλία:

• Ν. Γρηγοράκης, Χαρακτικά στον πόλεμο του ’40 και στην Αντίσταση, 1987
• Χ. Χρήστου, Νεοελληνική Χαρακτική, 1991
• Σπ. Καραχρήστος, Ελληνικές Αφίσες, 2003
• Γ. Μπόλης, Σύγχρονοι Έλληνες Εικαστικοί: Βάσω Κατράκη, 2009

Επίσης, στους καταλόγους των εκθέσεων:

• Εικαστικές Τέχνες και Αντίσταση, 2014
• A. Tάσσος 1914-1985, 2015

Η Συλλογή Έργων Τέχνης της Alpha Bank δεν είναι ανοικτή για το κοινό.

Μπορείτε να την επισκεφτείτε κατόπιν ραντεβού. Για να κλείσετε ραντεβού,
επικοινωνήστε μαζί μας.